Ήθη & Έθιμα

Ο βυζαντινός ναός του Αγ. Νικολάου

Ο ναός του Αγ. Νικολάου βρίσκεται 1 χλμ. Δυτικά του χωριού. έχει χτιστεί επιμελημένα, με πελεκημένες, ιδιαίτερα στις γωνίες, πέτρες ανάμεσα στις οποίες τοποθετούνται κάπου-κάπου κομμάτια κεραμιδιών, κυρίως άναρχα, σπάνια σε σειρά. Η κόχη του ιερού είναι τρίπλευρη, με δίλοβο παράθυρο, από ενιαία πέτρα. Σε ταινία που διατρέχει ολόκληρη την επιφάνεια της αψίδας του ιερού, αναγράφεται η κτητορική επιγραφή, σε μεγαλογράμματη γραφή, αλλά, δυστυχώς, είναι ιδιαίτερα φθαρμένη.

Μαθαίνουμε μόνο ότι ο ναός χτίστηκε «εκ βάθρων» προς τιμήν του Αγ. Νικολάου και ζωγραφίστηκε· δεν διασώθηκε το όνομα του καλλιτέχνη ούτε και η χρονολογία ανεγέρσεως. Όμως στη νότια κόγχη του ιερού, το διακονικό, διαβάζουμε σε ημικατεστραμμένη επιγραφή ανάμεσα στα άλλα, και για κελί, αμπέλι και χωράφια που παραχωρήθηκαν στο ναό. Η Μ. Βαρδαβάκη διαβάζει επί πλέον, λίγο πριν το τέλος, το όνομα του ιερομονάχου Γριμάνη. Ακόμα και αν αμφισβητήσουμε τη χρονολογία 1287 (ς ψ7ε), που αναγράφεται, με κάποια ιδιομορφία, στο τέλος, όλοι οι ειδικοί συμφωνούν ότι οι τοιχογραφίες ανήκουν στα τέλη του 13ου αιώνα. Η ράχη Ιωνικού κιονόκρανου, τοποθετημένο πάνω σε κοντό πεσσισκο, στην κόγχη του ιερού χρησιμοποιείτο, μέχρι τελευταία ως άγια τράπεζα. Προφανώς είχε μεταφερθεί από τον κοντινό χώρο της αρχαίας Τενέας.

Group-73.png

Τοιχογραφίες

Οι περισσότερες από της τοιχογραφίες έχουν καταστραφεί. Εκτός από τις παλαιότερες του τέλους του 13ου αιώνα, υπάρχει και δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών, μεταβυζαντινό, σ’ ολόκληρη την μπροστινή όψη του τέμπλου, και σε χαμηλά τμήματα του βόρειου και νότιου τοίχου του ναού. Ο καθηγητής Ν. Δρανδάκης θεωρεί τις μεταβυζαντινές τοιχογραφίες «σχετικά καλής ποιότητας» και της εντάσσει με κάποιο δισταγμό στις αρχές του 17ου αιώνα.
 Οπωσδήποτε, περισσότερο ενδιαφέρων παρουσιάζουν οι βυζαντινές τοιχογραφίες που κατά την Ασπρά Βαρδαβάκη, μπορούν να αποδοθούν σε δύο ζωγράφους. Τα τεχνοτροπικά στοιχεία μας επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι χρησιμοποιήθηκαν, ως πρότυπα, φορητές εικόνες. Σε μερικές από τις τοιχογραφίες υπάρχουν αστραφτερές ενδυμασίες της αυτογρατορικής αυλής που επιβιώνουν συνήθως σε επαρχιακά μνημεία του 13ου και 14ου αιώνα, τα οποία μιμούνται επίμονα την παράδοση της εποχής των Κομνηνών και παρουσιάζουν μια λαϊκότερη αντίληψη που εκφράζεται με τα πολλά στολίδια. Στοιχεία που να μαρτυρούν δυτική επίδραση υπάρχουν αλλά όχι πολλά.
 Στην ψηλότερη (εγκάρσια) καμάρα του ναού σώζονται τοιχογραφίες από τη ζωή του Αγ. Νικολάου που στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού συνδέεται συνήθως με ταφική λειτουργία του μνημείου. Επίσης η δωρεά του κελιού με αμπέλι και χωράφι από τον ιερομόναχο Γριμάνη, η απεικόνιση μοναστικών αγίων στην πίσω επιφάνεια του τέμπλου προς το ιερό, η επιμελημένη κατασκευή του κτηρίου και η καλή ποιότητα της ζωγραφικής δείχνουν ότι πιθανότατα ο Αγ. Νικόλαος αποτελούσε το καθολικό μικρής μοναστικής κοινότητας με ανθηρή οικονομική κατάσταση. Βόρια του ναού υπάρχουν ως σήμερα θεμέλια τοίχων, άγνωστο από πότε που ίσως ενισχύσουν την άποψη αυτή. Θα τελειώσουμε με την παρατήρηση της ερευνήτριας ότι ο Αγ. Νικόλαος είναι ένα εκλεκτικό μνημείο όπου πρωτοποριακά στοιχεία συνυπάρχουν με στοιχεία από την παλαιότερη παράδοση. Έτσι πιστοποιείται ακόμη μια φορά πόσο η επαρχιακή τέχνη του 13ου αιώνα δεν ακολουθεί μια ενιαία γραμμή.
 Από της τοιχογραφίες παρουσιάζει ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον ο Αγ. Νικόλαος που εικονίζεται με δυνατά, θα λέγαμε, ρεαλιστικά χαρακτηριστικά, σε προτομή, στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης της πρόθεσης. «Ο προσωπογραφικός τύπος του αγίου με το στενόμακρο πρόσωπο, το ευρύ μέτωπο και τα αμυγδαλωτά μάτια με τη στοχαστική έκφραση θυμίζει εκείνον της εικόνας του Σινά». Επίσης, τα πρόσωπα του Στεφάνου και του Εύπλου, επίπεδα και πλάγια «με τη σκούρα μονοχρωμία και τα μικρά, σχετικά, μάτια θυμίζουν κοπτικές εικόνες» Την εξάρτηση ενός από τους δυο τεχνίτες από την υστεροκομνήνεια παράδοση δείχνει η πτυχολογία των ενδυμάτων των αγγέλων και του Ευαγγελισμού στην κόγχη του ιερού: «Ένα κύμα από πτυχές ξεκινά από το γόνατο του δεξιού ποδιού του αρχαγγέλου Γαβριήλ και απλώνεται προ τα πίσω σα να τις ωθεί δυνατή πνοή ανέμου. Οι κυματοειδείς αυτές πτυχές που παίρνουν τη μορφή κάλυκα άνθους στα κράσπεδα του χιτώνα χαρακτηρίζουν συχνά όλη την κομνήνεια τέχνη. (Ασπρα Βαρδαβάκη ‘οι τοιχογραφίες σ. 107-108-128-130’) Ωστόσο εδώ συναντά κανείς μια επίφαση δυναμισμού αυτής της πτυχολογίας που επιτυγχάνεται με τις κυματιστές γραμμές σε λευκό και σκούρο ρόδινο χρώμα ενώ οι καλυκομορφές απολήξεις στα κράσπεδα παίρνουν το σχήμα μικρού ωμέγα. Με τον ίδιο τρόπο αποδίδεται και η πτυχολογία στο γαλάζιο χιτώνα του αγγέλου στον ευαγγελισμό, ενώ ο έντονος διασκελισμός του θυμίζει τη στάση του Χριστού στη σκηνή της καθόδου στον Άδη στο Kurbinovo. Αλλά και άλλες λεπτομέρειες όπως η αναδίπλωση του ιματίου στα νώτα των αγγέλων της κόχης και του ευαγγελισμού, στο ύψος της μέσης, ώστε να καλύπτει το οριζόντιο πτυχωτό τμήμα τους που λειτουργεί σαν ζώνη, οι απολήξεις τους με την καλλιγραφημένη ανήσυχη πτυχολογία, οι σχετικά υψηλές και ραδινές μορφές τους, το ύψος και η λεπτότητα της Παναγίας στην αψίδα καθώς και της Παναγίας στον Ευαγγελισμό είναι επίσης μέσα στα πλαίσια της ζωγραφικής του 12ου αιώνα. Από το άλλο μέρος το έντονο contrapposto του σώματος της Παναγίας στον Ευαγγελισμό με την απότομη κλίση του κεφαλιού της προς τα δεξιά και ο κομψός τρόπος που ενώνονται τα πόδια, δεν προσιδιάζει στις βυζαντινές Παναγίες. Η στάση αυτή μας είναι γνώριμη από τις δυτικές παραστάσεις του Ευαγγελισμού, π.χ. εκείνης του Simone Martini, στην πινακοθήκη των Uffizi.
 Ο φυσιογνωμικός τύπος του αγγέλου στον Ευαγγελισμό καθώς και ο τρόπος που πτυχώνεται και φωτίζει το ιμάτιο επάνω στο δεξιό μηρό και κυματίζει η ελεύθερη άκρη του φαίνεται να αντιγράφει πρότυπα ανάλογο με εκείνο του αγγέλου σε ένα τετράπτυχο του 12ου αιώνα από τη μονή του Σινά. Ακόμη η έντονη κίνηση των αγγέλων στην Ανάληψη με τις ελεύθερες απολήξεις τω ιματίων τους να ανεμίζουν είναι λεπτομέρειες που μας φέρνουν πίσω στην υστεροκομνήνεια παράδοση». (Ασπρα Βαρδαβάκη)

 

Πηγή:Μελέτη Μιχαήλ Σ. Κορδώση (Μεσαιωνική και Νεότερη Κλενα-Κλένια ιστορικογεωγραφικά μελετήματα αρ. 5

Group-73.png

© 2024, Πολιτιστικός Σύλλογος Κλένιας

Κατασκευή Ιστοσελίδας και Έρευνα Θανάσης Πίπιλος